L’emprema ga ch’il vitg da Cumbel ei vegnius numnaus en fuorma da documentaziun anflan ins egl urbari imperial che datescha digl onn 825. D’antruras senumnava il vitg denton “Cumble” che deriva dil num latin “cumulus” e munta biet ni dil dil num helvetic “cumula” che munta valetta.
El vischinadi da Cumbel dat ei oz menaschis purils, fatschentas da mistergners, ustria, in hotel ed in albiert per giuvenils. Grazia alla buna posiziun geografica sco era grazia ad ina buna e futuristica politica communala ei Cumbel sesvilupaus ad in vischinadi cun relativamein bunas perspectivas. Ensemen cul vischinadi da Morissen ei vegniu realisau il center da scola, sport e cultura a Cuschnaus, la serenera e la megliuraziun dil funs. La buna posiziun geografica lubescha ad ina roscha persunas dad ir silla lavur els vitgs vischinonts entochen a Cuera, quei senza stuer midar domicil. Grazia a maschinas modernas produceschan ils 10 menaschis purils derasai agl ur dil vitg igl x-dubel da quei dils 25 tochen 30 menaschis purils da pli baul. Ils menaschis d’antruras eran tut menaschis da grondas famiglias nua che tut vegneva aunc fatg a maun, naven dil segar tochen tier il mulscher. Cuntribuiu a quei svilup rasant dapi l’entschatta dils onns 70 han era meglieras metodas da producziun e surtut las arrundaziuns dil funs. Projects per migliurar l’infrastructura dil vitg seschavan realisar pli baul mo cun lavur cumina. Las pusseivladads finanzialas dil maun public e dils vischins eran pli che mudestas. Gronds e cars projects d'infrastructura ha il vischinadi saviu realisar dapi miez dils onns 70. Quei oravontut grazia alla ulivaziun da finanzas cantunala, allas grassas subvenziuns federalas e cantunalas, sco era grazia als sustegns generus da vischnauncas ed instituziuns da padrinadi dalla Bassa.
La structura dil vitg da Cumbel ha sco era en bia auters loghens duas fatschas. Dad ina vart il vitg baghegiaus duront tschentaners cun la baselgia parochiala e las capluttas, las bialas casas da lenn ornadas la stad cun fluras, ils clavaus tipics da lenna rodunda. Da l’autra vart il vitg viviu cun ses rodund 200 habitonts che lavuran gi per gi e sediverteschan. La biala part veglia dil vitg ha ina historia ch’ei restada tochen cul gi dad oz, quei grazia ad ina renovaziun migeivla dalla substanza da baghegiar veglia. En connex cun la revisiun dalla planisaziun lo-cala ei vegnida scaffida igl onn 1991 el quatier Lischeinas ina zona per indigens. En quella zona ha il vischinadi saviu porscher plazs da baghegiar per pliras famiglias indigenas. Igl onn 2001 ei lu vegnida aviarta la zona da baghegiar a Crest la Geina. Sper casas da vacanzas anfl'ins leu pliras casas da persunas e famiglias cun domicil en vischnaunca. Igl onn 2006 han ils vischins da Cumbel decidiu d’inzonar ina gronda parcella a Cuschnaus. En quei quatier ei carschida ina surbaghegiada cun 24 casas da vacanzas, quei sin basa privata. Dapi igl onn 1987 ei il diember da casas e habitaziuns novas carschius considerablamein a Cumbel. Tenor la statistica actuala vegn dumbrau a Cumbel totalmein dapli che 200 habitaziuns. Da quellas ein la mesadad occupadas da persunas cun domicil en vischnaunca, l’autra mesadad surveschan agl intent da vacanzas.
Indirectamein ha Cumbel era saviu seprofitar dil svilup turistic. Il territori da skis Lumnezia-Sursaissa-Mundaun, il lag da far bogn a Davos Munts e la buna da reit da sendas da spassegiar e da velo ein impurtontas purschidas per il turissem. Vinavon anfl'ins a Cumbel in Vita-Parcours, ina pista da Cross Country per velos, ina plazza da picnic/grillar, ina plascheivla plazza da giug per affons, in’ustria, casas da vacanzas per giuvenils, per gruppas e per famiglias.
Il vischinadi da Cumbel fa part da quella idilla campestra. Politicamein appartegn el alla vischnaunca Lumnezia. L’emprema ga ch’il vitg ei vegnius numnaus en fuorma da documentaziun anflan ins el urbari imperial da Ludiwig il pietus, che datescha digl onn 840. D’antruras senumnava il vitg denton “Cumble” che deriva dil num latin “cumulus” e munta biet ni dil plaid valetta che deriva dil num helvetic “cumula”. Ils emprems segns dad ina colonisaziun romana han ins anflau il 1937 en fuorma da quater fossas dil temps avon Cristus. Quellas perscrutaziuns scartas dil temps dils Romans pon denton buc demussar ina colonisaziun permanenta dil vitg avon il 7/8avel tschentaner. Fastitgs Romans ein scarts ell’entira vallada. Cu ils invasurs dil sid han suttamess il Grischun dad oz entuorn 15 avon Cristus, era l’influenza dallas valladas e colonias che sesanflavan buc gest sper las grondas vias da transit ualti pintga.
Duront il temps medieval regevan ell’entira vallada semegliontas relaziuns politicas da pussonza. Il bein da retg dad 840 che vegn numnaus el urbari imperial ei el decuors dil temps vegnius els mauns digl uestg da Cuera, il qual stueva denton parter sias pretensiuns culs libers da Belmont a Vella. La carplina denter las famiglias beinstontas da Belmont ed ils conts da Werdenberg-Heiligenberg e Montfort ei staus igl emprem document historic che demuossa ch’ils habitonts dalla vallada han battiu per lur libertad. Duront l’uiara da Belmont da 1352 ha la “porta dallas dunnauns” da Porclas el vischinadi da Cumbel, ch’era inaga in mir da serrada, giugau in rolla strategicamein decisiva. Senza declarar uiara ein truppas dils inimitgs arrivai dil nord en Surselva. Enten empruar da contonscher la Val Lumnezia ei ina pli gronda part dallas truppas vegnida cumbattida a S. Carli al pei dil Péz Mundaun d’ina roschada da cavaliers dil signur da Belmont. In’autra truppa ha empruau da penetrar ella val sur la serrada a Porclas. Enten tuccar ils zenns ein las dunnas dalla Lumnezia festginadas a Porclas ed han scatschau igl inimitg cun lavinas da crappa e lenna el stil d’ina secunda uiara da Morgarten. Dapi quei gi vegn quella serrada cul portal renovau numnada “porta dallas dunnauns” e las dunnas lumnezianas “las valerusas”. Aschia ein era dunnas dallas Val Lumnezia stadas ina part dil heroissem. Schegie che historiografs scheptics han encuriu mussaments, han ins tochen oz anflau nuot concret. Tgei emporta ei, era las historias da herox masculins ein pil pli mo legendas. Il sentiment, da stuer inventar historias da heroissem, ei gia adina stau in basegns dil carstgaun. En quei cass sto la construcziun dil poet roman Cicero, che pasch malgesta seigi megliera che uiara giustificada, vegnir taxada sco fallida, damai che davart dallas defensuras, sco quei che vegneva raquintau, hagi ei dau negins morts ni blessai.
Il portal dalla val a Porclas ei per la populaziun indigena dapli ch’in monument historic. Dapi onns marchescha quei portal il cunfin tier il grond mund ed ei medemamein il cunfin dil schar encrescher. En quei connex udev'ins era la construcziun “Il schar encrescher gia ora Porclas”. Quei ei gia adina stau in liug geografic ed emoziunal da grond’impurtonza pils habitonts dalla vallada. In fin nas per quei tierm fisic e psichic semuossa ellas ovras literaras dad Aluis Arpagaus da Cumbel. El raschuna dil liug da Porclas buca mo en sias poesias e numerusas raquintaziuns, mobein descriva el quel era sco rempar encunter ils prighels dalla veta hectica els gronds marcaus. Igl onn 1538 ein las vischnauncas lumnezianas secumpradas libras dil dretg suveran dil sistem da regiment ch’era da lezzas uras feudalistics. Dacheudenvi ha Cumbel, ensemen cun Peiden e Camuns, fundau in’atgna vischinonza enteifer la vischnaunca giudicativa dalla Lumnezia. Ellas han partiu incumbensas economicas en connex cul far diever d’uauls, pradas e cuolms. Il funs ei tec a tec vegnius privatisaus. Quella constellaziun politica ei restada tochen la cumparsa dalla constituziun dil cantun igl onn 1854. La fundada dil cantun ed igl uorden da dretg han giu las consequenzas ch'ils vischinadis han piars lur muntada economica ed ils vitgs ein daventai vischnauncas politicamein autonomas.
Semegliontamein semuossa la historia dalla baseglia. Gia dil temps caroling entuorn ils 800 eran la Lumnezia e Val s. Pieder igl exempel classic dad in diocesa culla baselgia S. Vincentius a Pleif sut Vella. El temps medieval han pliras pleivs entschiet a sedistaccar dalla pleiv-mumma. A Cumbel ei quei stau il cass ils 28 da mars 1653. Dacheudenvi han oravontut ils caputschins scret la historia culturala a Cumbel tochen el 20avel tschentaner. Da quei temps ein numerus paders romans vegni ellas valladas grischunas. Lur pensum era da reintroducir in stregn catolicissem. Cun els han era architects, restauraturs e stuccaturs talians anflau la via tochen cheu. La construcziun da bellezia baselgias e capluttas ha gidau la cuminonza catolica a nova stema e gloria. Quella politica ei era la raschun ch'ei dat la baselgia parochiala S. Stefan a Cumbel. Ei setracta dad ina baselgia el stil baroc. La pleiv ei vegnida tgirada da 1649 tochen 1924, pia duront tschentaners dad administraturs romans dil Vatican. L’anteriura part gotica dall’entschatta dil 16avel tschentaner ei vegnida spazzada parzialmein alla fin dil 17avel tschentaner sut l’egida da paders catolics. Quella part ei allura vegnida cumpletada cun in ulteriur chor ed in teschamber. Da quei temps ha ei era dau ella Val Lumnezia sgrafits cun motivs dil temps baroc, quei ch'era per la vallada diltutta fatg nunusitau. La pictura ella nav dalla baselgia deriva mintgacass dil pictur da Tavau Hans Ardüser e muossa denter auter la battaglia da 1352. A caschun dalla renovaziun dil chor da 1942 ein vegnidas fatgas decisivas correcturas stilisticas. La renovaziun totala da 1978/79 ha turnau alla baselgia parochiala siu caracter d’antruras dil stil baroc. Era el sectur literar ei la rolla da Cumbel buc nunimpurtonta. Oravontut il pader caputschin Zaccaria da Sâlo ha scret denter 1684 e 1705 ina retscha da scartiras spiritualas en romontsch. Quellas ein vegnidas stampadas per gronda part en casa parvenda dad in Gion Gieri Barbisch. Pader Zaccaria da Sâlo ei staus confundatur dalla literatura barocca sursilvana e dallas scolas popularas en Surselva.
La Piedra – ina sculptura, che colligia il patertgar da pli baul cun quel dad oz. Per interessai vid la cultura, che vulan buc adina mo s’occupar dad art tradiziunal, porscha in’ovra jastra a Valgronda ina buna caschun. La Piedra ei ina sculptura da crap dil temps dad oz. Ella ei vegnida creada da scalegl dalla artista mexicana Paloma Torres. Quei a caschun dalla fiasta 700 onns confederaziun helvetica. Plirs motivs silla sculptura tradeschan la derivonza dall’artista. Numerus rudials, trianghels, artgs, paliats e serpentinas tradeschan la derivonza indiana. Cun sia posiziun tipic uiarscha sveglia la sculptura in modern punct fix sco per exempel il crap da Treis siarps enamiez il center da megalits sut l'anteriura baselgia da Pleif. Cups, artgs engravai ed auters motivs survevan a pievels vegls sco objects da rituals paganils, mo lu era sco calender ed orientaziun geografica.
Sco dapertut ha era il vitg da Cumbel duas fatschas. Dad ina vart il vitg baghegiaus duront tschentaners cun sias custeivlas baselgias e capluttas, las bialas casas da purs ornadas la stad cun fluras, ils clavaus tipics da lenna rodunda, las casas da famiglia, garaschas e vias catramadas. Da l’autra vart il vitg viviu cun ses 200 habitonts che lavuran gi per gi e sediverteschan. La biala part veglia dil vitg ha ina historia ch’ei restada tochen cul gi dad oz, quei grazia ad ina renovaziun migeivla dalla substanza da baghegiar veglia. Quei malgrad ch'in ni l'auter gagliner ni ina bargia han stuiu untgir all’infrastructura moderna. Il traffic tras il vitg dat veta. Il vitg sco tal auda oravontut als peduns, ad affons che termaglian, a maschinas agricolas ed a numerus animals da casa. Sco quei ch’ei s’auda en ina regiun rurala.
Il temps modern zacuda pli e pli fetg vid las structuras politicas ed economicas, carschidas duront tschentaners els vitgs. Grazia a maschinas modernas produceschan ils 10 menaschis purils derasai agl ur dil vitg igl x-dubel da quei dils 25 tochen 30 menaschis purils da pli baul. Ils menaschis d’antruras, tut menaschis da grondas famiglias nua che tut vegneva aunc fatg a maun, naven dil segar tochen tier il mulscher. Cuntribuiu a quei svilup rasant dapi l’entschatta dils onns 70 han era meglieras metodas da producziun e surtut las arrundaziuns dil funs. Projects per migliurar l’infrastructura dil vitg seschavan realisar pli baul mo cun lavur cumina. Las pusseivladads finanzialas dil maun public e dils vischins eran pli che mudestas. Gronds quitaus a confederaziun e cantun ha oravontut in project caschunau, numnadamein la vasta drenascha. Cun quella han las autoritads empruau da frenar il sbuar e ruschnar da grondas parts dalla spunda seniastra. Malgrat ch’ei setractava dad in program da lavur dil temps suenter la secunda uiara mundiala, ha in representant dil Cussegl federal fatg gizzar ils Lumnezians bufatgamein las ureglias cura ch’el ha proclamau a caschun dalla fiasta da Porclas la stad 1952: “Tochen cul gi dad oz enconuschevel mo paucs Lumnezians. Mo denter quels in fetg grond puccont.“ Manegiau haveva el il Glogn, il flum da giubass tras la vallada. Cun sia “fomaz” maglia el naven il fundament d’arschella e contribuescha aschia bufatgamein a sbuaus, bovas e moviments dil terren. Gronds e cars projects dad infrastructura ha la vischnaunca saviu realisar per dapi miez dils onns 70. Quei oravontut grazia alla ulivaziun da finanzas cantunala, allas grassas subvenziuns federalas e grazia als sustegns generus da vischnauncas da padrinadi dalla Bassa.
Igl onn 1975 ha la radunonza communala approbau ina nova planisaziun locala ed in uorden da baghegiar niev. El temps da conjunctura aulta denton han ils instruments da planisaziun adina puspei stuiu vegnir adattai. All’entschatta dils onns 90 han ins scaffiu ina zona da baghegiar per indigens e per tals ch’ein vegni neutier culla finamira da secasar cheu. Che gest quei quatier niev a Lischeinas procurassi per in boom da baghegiar el ver senn dil plaid, quei havessen gnanc ils pli gronds optimists e promoturs da quella zona ughegiau da semiar. Buc snegar san ins il fatg che l’architectura da quella zona ei fetg varionta ed ha els pli biars cass da far pauc ni nuot cun la tradiziun da baghegiar indigena. Quei fatg ha lu era procurau per vivas discussiuns. La statistica da vischnaunca semuossa en mintgacass detg positiva, buc il davos grazia alla zona Lischeinas. Novs impuls pil futur spetgan ins era dalla nova zona d’industria. Grazia alla buna posiziun geografica sco era grazia ad ina buna e futuristica politica communala ei Cumbel sesvilupaus ad ina vischinadi cun bunas perspectivas. Igl anteriur center communal cun canzlia, stizun, local da radunonzas e scoletta vegn midaus en localitads per uniuns. L’erecziun dil center da scola e cultura Cuschnaus, la construcziun dalla serenera, la megliuraziun e la fusiun dad uniuns muossan che la via encaminada ei la gesta. Cun quellas sligiaziuns surcommunalas han ils vischinadis dalla Lumnezia gia fullau ad uras la via per la fusiun tier la vischnaunca Lumnezia.
El vischinadi da Cumbel anfl'ins sper in'ustria era menaschis purils e fatschentas da mistergners. Ina scrinaria e lennaria cun ina pulita roscha plazzas cumpleinas e medemamein ina fatschenta da scaldament ed installaziuns cun sedia en vischnaunca. Biars mistergners indispensabels d’antruras ein daditg svani ord il vitg, aschia il pasterner, muliner, calger, cusunz e petgacrappa. Malgrad quella muria da mistregns ha la depopulaziun saviu vegnir frenada comensuradamein. Ina raschun ei segir la buna posiziun geografica. Quella lubescha a ver 40 luvrers dad ir silla lavur ella regiun vischinonta senza midar domicil. Dil svilup turistic ella vallada ha Cumbel mo saviu seprofitar indirectamein. Igl access alla regiun da skis Sursaissa-Mundaun-Lumnezia succeda da Vella anora. Era las purschidas da vacanzas e dil temps liber ein vegnidas construidas pli anen, aschia il lag da bogn ed igl indrez da Beachvolley a Davos Munts, mo lu era las plazzas da tennis, la signalisaziun dalla via da velo e da viagiar. Finanzialmein separticipeschan tuttas vischnauncas dalla vallada a quels projects. Sche las pernottaziuns selain tuttina cumparegliar cun quellas dallas vischnauncas situadas turisticamein meglier, lu ei quei dad attribuir a dus camps per giuvenils ed a zacontas paucas casas da vacanzas. Negina purschida turistica ha Cumbel denton tuttavia buc. Menziun merettan in bein frequentau Vita-Parcours, il niev percuors da Cross Country, ina biala plazza da picnic ed ina plascheivla plazza da giug.
Premissa denton ei il vuler far diever dad ei. Manegiadas ein las cefras da record da novas fontaunas dad energia. Igl onn 1993 ha l'anteriura vischnaunca da Cumbel survegniu dalla cuminonza da lavur Solar 91 il premi svizzer solar ella categoria vischnauncas. Quei per la pli gronda surfatscha da cellas solaras, numnadamein total 232 m2 ni 0.91 m2 per habitont. El decuors dils davos onns ei quella surfatscha solara s’augmentada a 1.4 m2 per habitont. Gl’emprem mument gi quella cefra pauc. Quent’ins denton pli exact sche vegn ins tier alla suandonta conclusiun: Suandassen tuttas vischnauncas e tuts marcaus svizzers quei exempel, lu savess ins spargnar mintg’onn in miez milliun tonnas ieli da scaldament.