Il vischinadi da Suraua cumpeglia ils uclauns da Camuns (Masauns / Sutscheins / Camuns / Runs), Peiden (Peiden Vitg / Peiden Bogn / Suadetsch), Surcasti, Tersnaus ed Uors. Igl onn 1880 dumbravan las tschun vischnauncas total 556 habitonts. Oz habiteschan rodund 250 persunas a Suraua.
Ecclesiasticamein appartenevan Camuns, Surcasti, Tersnaus ed Uors alla pleiv da Sogn Vintschegn a Pleif / Vella. Igl onn 1528 ein ins sedistaccai da Vella e fundau in’atgna cuminonza, la pleiv da Sogn Luregn. Igl onn 1669 ha Tersnaus fundau in’atgna pleiv ensemen cun Sogn Martin, 22 onns pli tard ein era ils da Camuns sedistaccai da Sogn Luregn. Igl 1. da schaner 2012 ein las treis pleivs puspei s’unidas ad ina suletta pleiv, numnadamein la pleiv da Suraua. Cun l`entschatta digl onn 2018 ei la «Pleiv catolica-romana da Lumnezia» en vigur. Las anteriuras pleivs da Cumbel/Peiden, Lumbrein, Suraua e Vrin han decidiu da seunir ad ina pleiv.
Malgrad che las singulas vischnauncas funcziunavan aunc dètg pulit vesev’ins per igl avegnir in grond problem d’anflar ils ufficials necessaris. Ferton che las vischnauncas da Camuns, Tersnaus ed Uors-Peiden possedevan gia ina canzlia communala cun mintgamai in pensum da lavur parzial, deva ei a Surcasti negin canzlist. Las quater vischnauncas da Suraua han adina giu in contact fetg stretg e cooperau gia da vegl enneu. Naven dil 1960 entochen il 1964 ei igl aquaduct da Seglias vegnius realisaus, al qual tuttas quater vischnauncas fuvan participadas. Igl onn 1968 han ins astgau inaugurar la casa da scola centrala ad Uors. Entochen igl onn 2009 ha quei edifeci dau suttetg als affons da Suraua. Dapi igl atun 2009 vegnan ils affons da Suraua instrui a Cuschnaus e Vella ed igl 1. da schaner 2013 ha Suraua fusiunau cun ils ulteriurs vischinadis tier la vischnaunca Lumnezia.
Sin palancau cultural han las quater vischnauncas adina collaborau. Ina menziun speciala mereta la fundaziun dil Chor mischedau Suraua, fundaus dalla giuventetgna igl onn 1974. Entgins onns pli tard, numnadamein igl onn 1978, ei la Societad da musica Suraua vegnida fundada Il 2018 ei igl Archiv cultural Lumnezia vegnius aviarts ell'anteriura casa da scola ad Uors.
Uniuns sportivas dat ei neginas a Suraua. Commembers entran ellas unius a Vella ni a Glion. Da Suraua derivan denton entgins enconuschents e renomai ciclists sco Mathias Arpagaus, Ignaz Arpagaus, Ernst Schurter, Nino Schurter e Vital Albin.
La historia da Camuns ei identica cun quella dall’entira vallada. Il vitg fageva part dalla pleiv Sogn Vintschegn/Vella ed ei ditg staus en possess dils signurs da Belmont che havevan lur residenza a Flem. 1371, suenter la mort dil davos signur da Belmont, han ils conts da Sax-Mesauc priu en possess il territori.
All’entschatta dil 16avel tschentaner renunzia Camuns alla pleiv Sogn Vintschegn. Pér egl onn 1691 denton reussescha ei als da Camuns da constituir in’atgna pleiv. Ina grond’ influenza sin la historia confessiunala ha la missiun da caputschins retica „de propaganda fide“ giu. El num dalla cunterreformaziun eran ils missiunaris stai activs egl entir Grischun. Lur pensum fuva ei da batter encunter ideas reformatoricas che havevan gia contonschiu numerusas regiuns alpinas. Ch’ils missiunaris ein da gliez temps gest vegni a Camuns sco era a Cumbel ei buca stau casualitad: Ils vitgs vischinonts Luven e Duin eran gia vegni reformai. Ils caputschins ein stai a Camuns entochen 1921, pér 1934 han spirituals seculars saviu s’occupar dalla baslgia parochiala dedicada a Sogn Antoni avat e Sogn Gion evangelist. La baselgia ei dil reminent datada digl onn 1597. Da quella construciun ein denton mo il chor aunc semantenius. 1696 ei ina nova baselgia vegnida baghegiada.
La vischnaunca politica da Camuns secumponeva avon la fusiun cun Tersnaus, Uors-Peiden e Surcasti ord las fracziuns Masauns, Sutscheins, Camuns e Runs. La fracziun da Runs, en vegls documents era „Rungs“, s’udeva ensemen cun Crestas e Caglia entochen 1903 ad Uors.
Dalla Pala da Tgiern vegn mintg’onn la primavera ina lavina giu encunter il vitg da Camuns. In eveniment tragic ha giu liug igl emprem da mars 1730. La lavina ha satrau ina mumma cun siu affon, ina casa ed in clavau. Tenor la detga hagien ils indigens erigiu ina caplutta cun la crappa dalla casa destruida.
Il „Crap la Gneida“, ina scalutta che sesanfla el sid da Surcati, dat perdetga dalla liunga existenza dil vitg. Il crap datescha dil temps precristian. Cun ina lunghezia da siat meters ed in’altezia da quater meters s’auda il „Crap la Gneida“ tier las pli interessantas scaluttas dil Grischun. La detga raquenta ch’il giavel hagi vuliu fierer quei crap sin la caplutta Sontga Catrina sut Tersnaus. Il crapun seigi denton setschentaus sut Surcasti cunquei ch’ina dunna hagi impediu il giavel enten sgarflar ina crusch el crap. Quella ed autras detgas oriundas da Surcasti e contuorn ha Anton Derungs rimnau ed ediu 1938 el cudischet „Entuorn las ruinas de Surcasti“.
Ulteriura perdetga d’ina liunga historia da populaziun dattan divers utensils ord il temps da bronz ch’ins ha cattau a Surcasti. Quels relicts sesanflan oz el museum retic a Cuera. Era a Crestaulta sper Surin han ins anflau perdetgas ord il temps da bronz. Bien pusseivel che la culegna da Crestaulta steva en relaziun cun quella dils anteriurs avdonts entuorn Surcasti.
La historia da Surcasti duront il temps medieval giuven ei per gronda part nunenconuschenta. Dils Carolings san ins denton che la Lumnezia era ina val fetg fritgeivla che purtava ton tscheins sco la Tumliasca ed il ministeri „in Planis“. Pli tard el temps medieval possedeva igl uestg da Cuera grondas parts dalla Lumnezia. L’ugadia da quei possess havevan ils baruns da Belmont, suenter lur mort ils conts da Sax-Mesauc.
Vegls documents en scret dat ei cunzun en connex cun la tuor dalla baselgia da Sogn Luregn. La tuor ord il 12avel tschentaner era il 1253 en possess dils signurs d’Überkastel. Da quella signaria ha Surcasti survegniu siu num. La schlatteina svanescha denton gia all’entschatta dil 15avel tschentaner, Hartwig von Überkastel ei staus il davos descendent. La tuor dil casti ei silsuenter vegnida duvrada sco tuor baselgia. Menziuns dalla baselgia da Sogn Luregn dateschan dils onns 1345, 1515 e surtut dil 1520. Quei onn ei la baselgia vegnida consecrada. Il baghetg havevan ins da gliez temps construiu en stil gotic. Ils elements barocs ch’ein aunc oz presents van anavos sin la restauraziun da 1774. Duront quella lavur han anflau ina preziusa statua da lenn da Nossadunna che sesanfla oz el museum dalla claustra da Mustér.
1362 vegn il num Tersnaus menziunaus per l’emprema ga en scartiras, quei en connex cun ina conclusiun da pasch denter Werdenberg-Sargans e Stussavgia cun Valrein. 1368 ha in „Florian von Terzenaus“ survegniu in bein per possess feudal. Ils signurs da Tersnaus possedevan era beins sil territori da Sogn Martin ed a Valendau. Concernent la dertgir’aulta formava Tersnaus in vischinadi cun Uors e Duvin.
Ensemen cun Surcasti e Camuns renunzia Tersnaus 1528 alla pleiv S. Vintschegn/Vella. Els onns 1528 entochen 1669 constitueschan quels treis vitgs ina pleiv communabla. Naven da 1669 ha Tersnaus in’atgna pleiv ensemen cun Sogn Martin. La baselgia parochiala Sogn Balun e Sontga Madleina vegn dil reminent gia menziunada egl onn 1345.
Duront il temps medieval han ils Gualsers da Val Sogn Pieder entschiet a migrar en regiuns climaticamein pli favoreivlas. A Tersnaus ein gia baul numerusas persunas da lieunga tudestga secasadas. Per evitar ina surimmigraziun han ils da Tersnaus egl onn 1457 scumandau alla glieud tudestga d’acquistar ulteriurs beins ella regiun, il cont da Sax-Mesauc ha schizun scumandau la lètg denter indigens e jasters. Al temps dall’immigraziun dils Gualsers regorda, ultra da diversas schlatteinas d’origin tudestg, il zenn Sogn Theodol ord igl onn 1395. Sogn Theodul ei il patrun dils Gualsers, il zenn a Tersnaus ei probablamein il pli vegl zenn en Svizra ch’ei dedicaus a sogn Theodul. Il bien contact dils da Tersnaus culs vischins tudestgs entadem la Val ei denton buca ruts giu. Entochen 1878 formavan Tersnaus e Sogn Martin schizun ina vischnaunca politica.
In dils trests dis en la historia da Tersnaus ei stau ils 18 da fenadur 1900. In grond barschament caschunaus d’affons termaglionts ha destruiu igl entir vitg. Sulettamein la „Casa Alva“, la baselgia ed ina stalla han ins da gliez temps saviu salvar dallas flommas. In comite d’agid ha segirau la reconstrucziun da Tersnaus. Il niev vitg han ins construiu tenor il model d’ina tabla da schah. Aunc oz san ins oberservar quella structura.
Il barschament da Tersnaus ha giu per consequenza ch’ins ha construiu in access carrabel alla via da Val. El decuors dil 20avel tschentaner ein ulteriuras aquisiziuns dil temps modern vegnidas el vitg: 1918 ei l’emprema colligaziun telefonica vegnida installada a Tersnaus. Entuorn 1940 ei il provediment d’aua vegnius segiraus, vegn onns pli tard ei la canalisaziun vegnida realisada.
Emprems fastitgs d’Uors anflan ins 1290-1298. Il num „Furth“ cumpara da gliez temps en in register ecclesiastic dalla diocesa da Cuera. Ins smina che „Furth“ derivi dil plaid latin bifurcus, per romontsch bifurcaziun. La situaziun geografica dil vitg cumprova ina tala interpretaziun dil num.Perdetga dil temps vargau dat la caplutta da Sogn Carli Borromeo. Ei exista in’inscripziun da 1616. Probablamein sereferescha quella cefra denton mo sin in niev chor ed ei existeva gia avon ina caplutta dedicada ad in auter patrun.
Cun la fin dil temps feudal e las premuras per ina democratisaziun ei buca mo la Ligia Grischa naschida, mobein era ils vischinadis. Entochen 1854 formavan Uors, Tersnaus e Duvin ina cooperaziun politica ed economica.
Informaziuns concretas concernent il vitg dat ei puspei naven dall’entschatta dil 20avel tschentaner. Entras ina conclusiun dil Cussegl grond digl onn 1903 ein ils uclauns da Runs, Crestas e Caglias vegni integrai ella vischnaunca da Camuns. Malgrad quella sminuaziun ha la vischnaunca d’Uors saviu augmentar sia muntada. Entras la construcziun dalla via da Val ei il vitg daventaus il punct central pertuccond il traffic ella Lumnezia sut. Avon la construcziun da quella via stuevan ins ir sur Peiden e Valgronda per arrivar a Glion, tenor igl urari d’unviern digl onn 1889 cuzzava il viada da Glion ad Uors culla carrotscha rodund duas uras.
1963 ha Uors fusiunau cun Peiden. Il vitg da Peiden ei oravontut vegnius enconuschents entras il Bogn da Peiden e sias fontaunas curativas. Las empremas scartiras che documenteschan la historia dil Bogn da Peiden dateschan dil 16avel tschentaner. 1518 eran las fontaunas en possess da Peiden e Camuns. Las duas vischnauncas han all’entschatta dil 16avel tschentaner vendiu ils indrezs per far bogn ad in Caspar de Cabalzar. Gia 1563 denton han ils habitonts da Camuns pretendiu il dretg d’astgar far bogn el Bogn da Peiden.
Entras las fontaunas dil Bogn da Peiden ei il turissem vegnius en Lumnezia sut. 1852 ha Dr. Johann Arpagaus baghegiau ina casa da cura sper las fontaunas. Suenter 1862 eran oravontut curas da beiber in grond success. 1868 ha in’inundaziun devastau grondas parts dils indrezs da far bogn. Luzi e Barclamiu Arpagaus han 1891 remplazzau quels indrezs entras in hotel pli grond. Grazia alla via da Val ha il menaschi saviu guder gronds success. Suenter 1950 ha igl interess dalla glieud per bogns curativs e curas da beiber schau suenter pli e pli fetg. Buca mo ils turists han viult il dies a Peiden, mobein era ils indigens. Las auas grondas dils onns 30 han caschunau moviments da tiara, e sin fundament da quei han ins relaschau in scamond da baghegiar.
